گذشت

رسید پیری و افسانه‌ی شباب گذشت

                                   چنان گذشت که گویی مگر به خواب گذشت

بهای عهد جوانی شناختم روزی

                                   که پیری آمد و نیرو شد و شباب گذشت

در انتخاب هدف آنقدر دقیق شدم

                                   که عمر طی شد و دوران انتخاب گذشت

به جستجوی پل اندر کنار جو ماندم

                                   ولیک عمر به دیوانگی ز آب گذشت

ز دیرجوشی طبع و ز زود رنجی دل

                                   حیات من همه در عزلت و عذاب گذشت

درون حجب هنرپوش خود نهان گشتم

                                   ز ضعف و هستی من جمله در حجاب گذشت

نباشدم خبر از سرگذشت خود گویی

                                   دو روزه عمر سبک‌سیر من به خواب گذشت

ز کاخ‌ها که برافراشتم به دست خیال

                                   چه بود حاصل عمری که در خواب گذشت

حساب سود و زیان را چه حاصل است امروز

                                   که ورشکستم و کار من از حساب گذشت

هوای خواندن افسانه‌ی حیاتم نیست

                                   چرا که فصل دلاویز این کتاب گذشت

.

.

( دیوان-73/4 )

( خاشاک-79 )

هنوز

دارم دلی شکسته ز تیر جفا هنوز

                                 بیزارم از محبت و مهر و وفا هنوز

بازم نوید مهر و وفا می‌دهی و من

                                 می‌سوزم از جفای تو سر تا به پا هنوز

از من بخواه آنچه دلت خواست جز دلم

                                 کاین گوهرست در نظرت بی‌بها هنوز

با آنکه آشنای بلا ساختی مرا

                                 جان می‌دهم برای تو دیر آشنا هنوز

جانم به لب رسیده ولی از دهان من

                                 نشنیده حرف جور تو را جز خدا هنوز

خواهی که ترک عشق کنیم از جفای او

                                 داری تو خواهشی عجب ای دل ز ما هنوز

.

.

( دیوان-121 )

( خاشاک-253 )

آرزوی محدود

بیدی و جوی آبی و دشتی و منظری

                                  گیسوی تار و موی دلاویز دختری

این آرزوست در دل زیباپرست من

                                  نه شوق کشوری نه تمنای لشکری

شاگرد حافظیم و به‌ گیتی نخواستیم

                                  جز دفتری و گوشه باقی و دلبری

در این جهان کهنه که در اختیار ماست

                                  خوش‌تر ز ملک عشق نجستیم کشوری

زنهار همچو آینه عیب کسان مبین

                                  رو محو شو به دیدن آیینه‌منظری

                                  *          *          *

در پرده‌ی سکوت امشب به روی من

                                  چشمک زند به عشوه ز هر گوشه اختری

آه نسیم و ناله‌ی جان‌سوز مرغ حق

                                  دارد حکایتی که نگنجد به دفتری

با چشم اشک‌بار به دامان کوهسار

                                  پژمان چو کدکی‌ست به دامان مادری

دانی که این فراری از یادرفته کیست

                                  رنجیده‌خاطری که نرنجانده خاطری

.

.

( خاشاک-4 )

وعده‌ی آسمانی

خفته بودم فارغ از ملک وجود

                           قرن‌ها خوش در دیار نیستی

با سکوتی آسمانی داشتم

                           طرفه‌عیشی در کنار نیستی

داشتم روشن‌تر از صبح وصال

                           عالمی در شام تار نیستی

                           ناگهان از کاخ اسرار ازل

                                                      خوانده شد در گوشم این شیرین‌غزل

کای سبک‌پرواز ملک نیستی

                           خیز و اقلیمی تماشایی ببین

لختی از دنیای خاموشان بر آی

                           عالمی پرشور و غوغایی ببین

غیر زشتی در دل آن پرده نیست

                           پرده را برگیر و زیبایی ببین

                           از گران‌خواب عدم بیدار شو

                                                      شور مستی بس بود هشیار شو

آسمان زان وعده‌ی عاقل‌فریب

                           چیره شد بر ساده‌لوحی‌های من

آن همه نیرنگ و افسون نقش بست

                           در دل بی‌رنگ ناپروای من

عالمی زیباتر از رویای عشق

                           شد عیان در چشم نابینای من

طرفه‌دنیایی پی افکندم که بود

                           خارج از دنیای او دنیای من

                           وان سخن‌گو خنده را سر داد سخت

                                                      بعد از آن افسون و بر خر بست رخت

چون شدم بیگانه با ملک عدم

                           عالمی دردآشنا دیدم همی

خلق را در سهمگین بیغوله‌یی

                           بسته در دام بلا دیدم همی

احتیاج و آز و جهل و کینه را

                           بر جهان فرمان‌روا دیدم همی

آنچه در وهم آید از بیداد و رنج

                           اندرین محنت‌سرا دیدم همی

                           تیره‌تر از دود دوزخ عالمی

                                                      دست فرسود حوادث آدمی

چون شدم زان خواب نار انگیخته

                           در تنی افسرده‌جانی یافتم

همچو خود در کوره‌راه زندگی

                           لنگ‌لنگان کاروانی یافتم

پر ز اشک گرم و آه سرد بود

                           هرکجا چشم و دهانی یافتم

خواستم تا بازگردم زی عدم

                           چون مخالف‌داستانی یافتم

                           کآسمان با پشت‌پایی سهمناک

                                                      با سر افکندم درین تاری‌مغاک

گفت: رو ای بوم نافرخنده‌ رو

                           کاین همایون‌عرصه ماوای تو نیست

رو به بازار دگر بفکن بساط

                           درخور این دکه کالای تو نیست

دل ز شهرستان هستی بر مگیر

                           زانکه شهر نیستی جای تو نیست

نیستی تشریف مردان خداست

                           لایق این جامه بالای تو نیست

                           چون درافتادی به دام زندگی

                                                      جان بکن عمری به نام زندگی¹

1-روح این قطعه از ادبیات خارچی گرفته شده. متاسفانه نام الهام‌دهنده را ضبط نکرده بودم.

.

.

( دیوان-368/69 )

( خاشاک-125/26 )

جان کندن

باز روز آمد و شد نوبت جان‌کندن ما

                                 وه که فرسوده شد از محنت هستی تن ما       

دل ما با همه چون آینه پاک‌ست ولی

                                 شد سیه کلبه‌ی ما ز آینه‌ی روشن ما

کینه‌جویی صفت مردم کوته‌نظرست

                                 عفو کردن هنر ما شد و نیکی فن ما

مقصد روشن ما مرحله‌ی صدق و صفاست

                                 وندرین ره نشود غول هوس رهزن ما

دل ما رنجه نگردد ز ترش‌رویی خلق

                                 انگبین بخشد اگر سرکه ستاند دن¹ ما

سرخوش از دیدار گل‌زار درونیم که هست

                                 دل ما،گلبن ما،سینه‌ی ما،گلشن ما

پاک‌دامانی اگر مایه‌ی فقرست چه غم

                                 دولت این‌ست که پاک‌ست چو گل دامن ما

1-دَنّ:خم بزرگ

.

.

( دیوان-60 )

(خاشاک-196 )

بوسه

یک نفس ای طایر شیرین‌سخن

                             جای کن از مهر در آغوش من

تا شوم آشفته‌ی گیسوی تو

                             بوسه زنم بر سر و بر موی تو

دخترکا دل‌نگران از چه‌ای

                             شاد و سبک باش گران از چه‌ای

دل چو کبوتر تپد اندر برت

                             مضطرب از چیست چنین خاطرت

جام نگاه تو دهد مستیم

بسته به موی تو بود هستیم

طره‌ی پرچین و شکن باز کن

                             بوسه چو خواهم ز لبت ناز کن

سایه‌ی مژگان تو بر روی تو

                             فتنه کند در خم گیسوی تو

چشم تو از لب شرر انگیزتر

                             مژگان از طره دلاویزتر

زمزمه‌یی می‌شنوی چیست این

                             بانگ هوس شورش مستی‌ست این

خیز و مرا دست در آغوش کن

                             رفته و آینده فراموش کن

دیده فروپوش زمانی ز من

                             تا نشوم بی‌خبر از خویشتن

باز کنم گوی گریبان تو

                             بوسه نهم بر سر پستان تو

دست تو را نرم و سبک با زبان

                             بوسم و لیسم چو سگی مهربان

گاه بخایم لب و گه گردنت

                             گربه‌صفت پنجه کشم بر تنت

وه که مرا تاب نگاه تو نیست

                             چیست نگاه تو نگاه تو چیست

بوسه به مژگان درازت دهم

تا دمی از شورش نازت رهم

از بیلیتیس

.

.

( خاشاک-288 )

اصفهان

تا پیش دیده راه صفاهان گرفته‌ام

                                پیرانه‌سر جوان شده‌ام،جان گرفته‌ام

گر نور چشم من شود افزون عجب مدار

                                در دیده خاک راه صفاهان گرفته‌ام

عمر دوباره یافتم از آب زنده‌رود

                                جامی مگر ز چشمه حیوان گرفته‌ام

با این هوای دلکش و این خاک دلنشین

                                دیوانه من که دامن تهران گرفته‌ام

جز در سواد ملک صفاهان نبوده‌است

                                گر مهلتی ز کینه‌ی دوران گرفته‌ام

سالی دو در فضای روان‌بخش این دیار

                                جام سعادت از کف جانان گرفته‌ام

رویای روزگار فرح‌بخش رفته‌است

                                کش با هزار شعبده دامان گرفته‌ام

گویی هم امشب‌ست که بر طرف زنده‌رود

                                جا در کنار آن مه تابان گرفته‌ام

مست از می شبانه به دامان رودبار

                                او را خراب و مست به دامان گرفته‌ام

او سر نهاده بر کتف من از وفا

                                من دست او به بستن پیمان گرفته‌ام

با نور ماه و بوی گل و شور عندلیب

                                بزمی عجب به روضه رضوان گرفته‌ام

او در بهار عمر و من اندر بهار عمر

                                او برده دل ز من من ازو جان گرفته‌ام

او دل به خنده از من بی‌دل ربوده است

                                من جان به بوسه زانگل خندان گرفته‌ام***

او چون گلی شکفته گریبان گشوده است

                                من بوسه ز غنچه‌ی پستان گرفته‌ام***

او شاد از آنکه یار سخن‌گو گزیده است

                                من شاد از آنکه یار سخن‌دان گرفته‌ام

با نقد عشق دامن آن یار مهربان

                                در کف گرفته‌ام من و آسان گرفته‌ام

فارق چنان نشسته که گویی خط امان

                                با دست خود ز دست جهان‌بان گرفته‌ام

و اکنون بر آستانه‌ی پیری ازین خطا

                                با آه و ناله دامن حرمان گرفته‌ام

تا ننگرم به روی کس از بعد روی او

                                بر نور دیده راه ز مژگان گرفته‌ام

دامان دولت از کف من رفته‌است

                                انگشت حسرتی که به دندان گرفته‌ام

واکرده زنده‌رود گریبان به ناز و من

                                از بار غصه سر به گریبان گرفته‌ام

شب آن شب است و رود همان رود و می همان

                                من آن نی‌ام که بوده‌ام،از آن گرفته‌ام

1321

.

.

( دیوان-29/30 )

( خاشاک-245 )

ـــــــــ

r.pejman :
دو بیتی که با علامت *** نشان‌دار شده‌اند،در کتاب دیوان حذف شده‌اند

گذشت عمر

یک نفس در ناله و یک لحظه در زاری گذشت

                                        خوش‌ترین ایام عمر من به غم‌خواری گذشت

تا نهال هستی‌ام از خاک گیتی سرکشید

                                        همچو نرگس عمر کوتاهم به بیماری گذشت

خار جور دوستان آزرده جان من ولی

                                        چون گل ایام حیاتم در کم‌آزاری گذشت

تا نشد تاریک چشم عمرم از باد اجل

                                        شمع‌سان شب‌های تار من به بیداری گذشت

دست گردون تا نمردم بندم از پا برنداشت

                                        چون چراغ‌ برق عمرم در گرفتاری گذشت

آسمانش بر فلک خواهد رساند از اعتبار

                                        هرکه دورانش چو شاهین در ستم‌کاری گذشت

روزگار رفته را پیش نظر دارم مدام

                                        لیک در چشم تو آسان‌ست و پنداری گذشت

.

.

( دیوان-74 )

( خاشاک-236 )

سردرد

بهره‌ی من ز عمر درد سرست

                             شاخ هستی شکسته زین ثمرست

سر به سر دردسر بود هستی

                             لیک دردا که درد سر دگرست

ناله دیگر ز درد سر نکم

                             چه‌کنم ناله‌ای که بی‌اثرست

گر زیانم به جان رسد غم نیست

                             زانکه سود من اندرین ضررست

مرگ را بد مدان به ما بنگر

                             تا بدانی که زندگی بترست

زندگی شد بلای جانی من

                             سوخت جانم ز زندگانی من

.

.

( دیوان-333 )

( خاشاک-282 )

فرشته‌ی مسلول

دوش دیدم به طرف رهگذری

                        کودکی از فرشته خوب‌تری

نونهالی ز ریشه سوخته‌یی

                        جان شیرین به نان فروخته‌یی

خردسالی ز عمر سیر شده

                        دختری هفت‌ساله پیر شده

خون‌چکان روح رنج‌دیده‌ی او

                        روی راحت ندیده دیده‌ی او

جامه‌یی پاره‌پاره بر تن داشت

                        در سیه‌جامه جسم روشن داشت

می‌درخشید زیر پیرهنش

                        همچون شاخی پر از شکوفه تنش

جور سرما و دست جوع به خشم

                        رنگش از روی برده نور از چشم

دل نغزش ز غصه تنگ شده

                        گل سرخش بنفشه‌رنگ شده

پای عریان و موی ژولیده

                        پای تا سر ز فقر شولیده

                        *          *          *

چشم بی‌نور او چو رویم دید

                        کرد رو سوی من به صد امید

خواست با خنده‌یی که نتواند

                        روی گریان خود بپوشاند

لیک چشمش ز رنج گریان شد

                        خنده‌اش زیر اشک پنهان شد

خواست کز غم حکایتی بکند

                        گر تواند شکایتی بکند

لیک مشتی ز سرفه بر دهنش

                        خورد و شد خشک در دهان سخنش

قطره‌یی خون دوید بر لب او

                        شد هویدا نهفته‌مطلب او

من از این نقش غم برآشفتم

                        لب به دندان گزیده می‌گفتم:

مگر این دل شکسته خون دارد

                        که دهانش ز خون پیام آرد

در تن او کش آسمان زده‌است

                        خونی ار هست منجمد شده‌است

                        *          *          *

گفت دل: ای غریق بی‌خبری

                        چشم جان باز کن که تا نگری

لب خاموش او درین سخن است

                        که همین خون دل غذای من است

نیستش غیر خون دل خورشی

                        آید از خون دل چه پرورشی

چو خوراکش ز خون دل شده است

                        سینه‌اش جای‌گاه سل شده است

دست پنهان مرگ در تن او

                        در پی جان اوست در تک و پو

روح طفلانه‌اش نشان می‌داد

                        کز برای حیات جان می‌داد

لیک می‌گفت جسم لرزانش

                        که بود در کف اجل جانش

بر گلویش که پاک و زیبا بود

                        جای چنگال مرگ پیدا بود

می‌شد از هر دمش به بدحالی

                        کمی از جام زندگی خالی

شکوه از درد بی‌دوا می‌کرد

                        در کف مرگ دست و پا می‌کرد

خوانده می‌شد ز نقش هر قدمش

                        که برد آن قدم سوی عدمش

شد زبانی درین سخن هر مو

                        که به مویی است بسته هستی او

کودک القصه سر به زیر افکند

                        خواست از من به کدیه پولی چند

دیده‌اش با زبان مژگان گفت

                        به زبان آنچه را که نتوان گفت

مضطرب گشت روح ساکن من

                        خون‌فشان گشت چشم باطن من

دیده فارغ ز اشک‌باری بود

                        لیک دل غرق آه و زاری بود

در شادی به رویش بگشادم

                        شهروایی به دست او دادم¹

گفتم: ای بی‌نوای سوخته‌دل

                        ای دلت جای‌گاه آتش سل

شب آینده،شام نوروز است

                        عید شاهان شوکت‌اندوز است

در نکویی مسلم است این عید

                        بهترین عید عالم است این عید

رو که تا گردد از جمال تو باز

                        در عشرت به اهل خانه فراز

خنده‌زن نغمه ساز و شادی کن

                        ساعتی ترک نامرادی کن

کان شب ختم شادمانی توست

                        آخرین عید زندگانی توست

1-شهروا نام پولی است که یک نفر از سلاطین از راه ضرورت رایج ساخت و چون عیار درستی نداشت از رواج افتاد و از آنجا که اسکناس هم در ظاهر بهایی ندارد،اطلاق لغت شهروا را بر آن روا دانستم. کاش این نام پرمعنی و شیرین جانشین لغت اسکناس می‌شد که مسخ شده‌ی کلمه آسیگنات روسی است که آن هم در اصل روسی نبوده

.

.

( دیوان-192/93 )

( خاشاک-270/72 )

آرزو

آرزوی روی ماهی می‌کشم

                             حسرت چشم سیاهی می‌کشم

بخت من آنگاه و امید وصال

                             حسرت شیرین‌نگاهی می‌کشم

آتشم بر خرمن هستی مزن

                             کز دل پرسوز آهی می‌کشم

با امید دیدنت هم‌چو نسیم

                             هر نفس خود را به راهی می‌کشم

در چمن با نکهت گیسوی دوست

                             عطر صد گل از گیاهی می‌کشم

ای عجب کاین رنج راحت‌سوز را

                             از نگاهی،از نگاهی می‌کشم

منت شاهان نصیب من مباد

                             گر کشم منت ز ماهی می‌کشم

گر پناهی بایدم بردن به خلق

                             دست سوی بی‌پناهی می‌کشم

.

.

.

( دیوان-136 )

( خاشاک-256 )

بختیاری

به پیرامن کوهساری بلند

                           دیاری‌ست پرمایه و ارجمند

ده و بیشه و دشت و آب روان

                           زمینی چو خورشید روشن‌روان

گران‌بار کوهی بلند اختری

                           سپهر افسری ایزدی گوهری

ز یک‌سو به ماهی فروهشته‌ یال

                           و زان‌سوی بر ماه گسترده بال

همانا که آن مرز مینوسرشت

                           بود لختی از خاک خرم‌بهشت

گریبانش از گوهر آکنده است

                           عبیرش به دامان پراکنده است

در آن سرزمین کرده جای نشست

                           نژادی جوان‌مرد و ایران‌پرست

دلیر و گران‌سنگ و پولادخای

                           سرافراز و بانام و جنگ‌آزمای

گه آشتی آب آتش‌نورد

                           چو دریای آتش به گاه نبرد

سواران شیرافکن پیل‌تن

                           پدر بر پدر گرد و شمشیرزن

همه ازدر فرّ فرماندهی

                           پدیدآور روزگار بهی

گروهی چو خورشید روشن‌گرا

                           تباری ز خورشید روشن‌ترا

مر آن مرز را بختیاری‌ست نام

                           که بادش جهان رام و گردون به کام

گر ایران‌زمین بختیاری نداشت

                           بر آنم که از بخت یاری نداشت

همه مردمش گرد و شیراوژنند

                           تو گویی مگر کوهی از آهنند

                           *          *          *

شبان‌گه ز گردان گردون شکوه

                           فراگرد آتش به دامان کوه

شود انجمن‌های پرداخته

                           به آیین یزدانیان ساخته

سراید یکی مرد پاکیزه‌مغز

                           به شعر اندرون داستان‌های نغز

سخن از نیاکان فراز آورد

                           همان فرّ دیرینه بازآورد

سراینده چون برخروشد همی

                           دل شیرمردان بجوشد همی

زبانش پر از واژه پهلوی‌ست

                           زمینش پر از فرّ کیخسروی‌ست

بزرگانش از دوده‌یی پهلوان

                           هشیوار و دانا و روشن‌روان

من اینک از آن ایزدی‌گوهرم

                           که بر چرخ گردنده ساید سرم

کشد پَروَزم زی بلنداختران

                           نبرده‌سواران همایون‌سران

نبینی به فرخ نیاگان من

                           به‌جز گرد تیرافکن و تیغ‌زن

مرا دوده از برترین گوهرست

                           نژادم ز خورشید روشن‌ترست

همان نام‌ور یازده پشت من

                           کز آنان گران‌بار شد مشت من

سرافراز و بانام و کشورستان

                           ز ایلام تا مرز هندوستان

                           *          *          *

تو ای خاک پاکیزه آباد زی

                           ز فرمان بیگانه آزاد زی

تویی مهد فرماندهان بزرگ

                           چراگاهت آبشخور میش و گرگ

نبردی تو فرمان یونان و تور

                           نماندی ز اورند دیرینه دور

ز کف تیغ رویینه نگذاشتی

                           همان فرّ دارا نگه داشتی

بسی دیدی از آسمان روبهی

                           نشد بیشه‌ت از نره‌شیران تهی

                           *          *          *

اگر سوی آتشفشان خوانی‌ام

                           و گر بر دم تبغ بنشانی‌ام

ز جان و جهان دوست‌تر دارمت

                           چسان دامن از دست بگذارمت

دشتک پشتکوه 1321

.

.

( دیوان-201/02 )

( خاشاک-140/41 )

یادباد!

یاد باد آن‌که تو را در دل کس راه نبود

                                    کسی از عشق من و حسن تو آگاه نبود

شورش روح من و جلوه‌ی زیبایی تو

                                    صحبتی داشت ولی شهره در افواه نبود

یاد از آن بی‌خبری‌ها که در آغوش وصال

                                    با تو بودم من و کس را به میان راه نبود

یادباد آن شب شیرین که میان من و او

                                    پرده‌یی جز سر گیسوی شبانگاه نبود

لب او بر لب من بود و به حسرت می‌گفت

                                    کاشکی عمر وصال این‌همه کوتاه نبود

خاص من بود سراپای وجودش که هنوز

                                    آگه از حسن جهان‌گیر خود آن ماه نبود

دوست می‌داشت مرا آن گل و دانم که هنوز

                                    دوست می‌داشت گرم دشمن بدخواه نبود

خورد دستی به در خانه و دل با من گفت

                                    اوست،آرام من و توست،ولی آه نبود

.

.

( دیوان-115/16 )

( خاشاک-41 )

انداخت (غزل*)

ما را چو رقیب از نظر لطف وی انداخت

                                    رفتیم بدانجا که عرب رفت و نی انداخت

روشن نشد از تیرگی بخت که ایام

                                    برداشت کی از خاکم و بر خاک کی انداخت

بی‌برگ و برم چون چمن‌آرای محبت

                                    سرسبزی ما را ز بهاران به دی انداخت

غیر از تو که بی‌داد به ما می‌کنی ای دوست

                                    پرورده‌ی خود را کسی از دست نینداخت

ما را ز صفاهان فلک از روی حسادت

                                    برداشت ز کوی وی و در خاک ری انداخت

^{*این سروده در کتاب خاشاک با نام "غزل" نام‌گذاری شده است.}

.

.

( دیوان-65/6 )

( خاشاک-248 )

جان‌سوز

بسوخت جان من آن لعبتی که جان من است

                                             زد آتشم به دل آن‌کس که دل‌ستان من است

حکایتی عجب است این به کس نشاید گفت

                                             که خصم جان من است آن کسی که جان من است

چگونه خوانمت ای گل به آشیانه‌ی خویش

                                             که برق حادثه مهمان آشیان من است

اگر زبان من از عرض عشق درماند

                                             بیان اشک نگر کان هم از زبان من است

ز سنگ فتنه گردون مترس و آگه باش

                                             که این معامله با مشت استخوان من است

مدار باک و جفا کن که بهر شکوفه ز دوست

                                             ز سینه سر نزند گر فغان،فغان من است

به دادخواهی ازو وا کنم دهان هیهات

                                             ز چشم طالع من بسته‌تر دهان من است

.

.

( دیوان-79 )

( خاشاک-117 )

رهرو عدم

تا رهرو عدم شد جسم شکسته‌ی ما

                                    آسایشی عجب یافت اندام خسته‌ی ما

تا راه نیستی شد بر روح ما گشاده

                                    صدها گره گشودند از کار بسته‌ی ما

بر خاک غم‌نصیبان آهسته بگذر ای باد

                                    تا بر نخیزد از جای گرد نشسته‌ی ما

ما را ز خواب نوشین ای صور بر می‌انگیز

                                    خوش آرمیده در خاک جسم شکسته‌ی ما

رویی سیاه داریم ای اشک همتی کن

                                    باشد که شسته گردد روی نشسته‌ی ما

                                    *          *          *

در خاک تیره خفتم سوزان و اشک‌ریزان

                                    خاکستر ندامت بر فرق خویش بیزان

بر خاطر عزیزان گر بار من گران بود

                                    رفتم که رفته باشم از خاطر عزیزان

سنگ دغل نهشتیم اندر ترازوی کس

                                    تا سنگ ما چه باشد باری به روز میزان

شرمنده بودم از خلق از بی‌وجودی خویش

                                    زان‌رو همیشه ماندم از مردمان گریزان

کس در جهان ندانست قدر مرا و شادم

                                    کاسوده شد متاعم از دست بی‌تمیزان

در بیماری نومید کننده‌ی خرداد 1324

.

.

( دیوان-324/25 )

( خاشاک-90/1 )

نایاب

ما در زمانه صحبت یاری نیافتیم

                              از باغ عمر جز سر خاری نیافتیم

با قامت خمیده و بار گران عمر

                              یاری نیافتیم که باری نیافتیم

چون کوزه‌ی شکسته بهایی نداشتیم

                              چون شاخه‌ی بریده بهاری نیافتیم

یاری نیافتیم که چنگی به دل زند

                              یا دل نداشتیم که یاری نیافتیم

چون تخته‌پاره‌یی که ز کشتی جدا شود

                              از موج حادثات قراری نیافتیم

روز ار بود ملازم شام سیه چرا

                              ما در جهان بجز شب تاری نیافتیم

.

.

( دیوان-151 )

( خاشاک-238 )

می‌خواهد دلم

ماه‌رویی ساده می‌خواهد دلم

                               طرف گلشن باده می‌خواهد دلم

خوش ندارم حیله و نیرنگ را

                               نازنینی ساده می‌خواهد دلم

طبع من با سرکشان الفت نداشت

                               دلبری افتاده می‌خواهد دلم

دوستی چون خویشتن در راه عشق

                               هستی از کف داده می‌خواهد دلم

صحبت این تنگ‌چشمان جان‌گزاست

                               هم‌دمی آزاده می‌خواهد دلم

گوشه‌یی کز مردم عالم کسی

                               پا در آن ننهاده می‌خواهد دلم

.

.

( دیوان-136/37 )

( خاشاک-124 )

خوبی مطلق

از تبسم آن گل رعنا به شاخ

                                روح را خندان کند با روی خویش

گر ز شاخش بر کنی بخشد به لطف

                                بوی جان از نکهت دل‌جوی خویش

بشکنی گر دست زیبایش به قهر

                                بر تو بخشد صد گل از بازوی خویش

گر پریشانش کنی چون موی دوست

                                آردت بویی خوش از گیسوی خویش

ور به بدخویی نهی بر آتشش

                                او نخواهد شست دست از خوی خویش

عطر خود در اشک خود سازد نهان

                                تا ترا شادان کند با بوی خویش

آدمی شو خویشتن را دد مکن

                                از جهانی بد ببین و بد مکن

.

.

( دیوان-349 )

( خاشاک-138 )

غزل

امروز درین خانه مهی مهر لقا بود

                                    ماهی که رخش مایه آسایش ما بود

از کار فروبسته‌ی ما باز شد امروز

                                    آن عقده که در کار فروبسته ما بود

امروز چسان پیرو آیین وفا شد

                                    آن ماه که بیگانه ز آیین وفا بود

من بی‌خبر از خویشم از آن شوخ بپرسید

                                    یک‌سال کز این خسته جدا بود،کجا بود

گر بود جدا روی تو از دیده‌ی خون‌بار

                                    عشق تو که در سینه ما بود بجا بود

آن شوخ بشر بود به چشم همه،اما

                                    در چشم من خسته خدا بود،خدا بود

.

.

( دیوان-115 )

( خاشاک-119 )

بال شکسته

گردون گذر عقابی،از گردش زمانه

                                   روزی به دام صیاد افتاد و ماند بسته

از بهر رستگاری زد بال و پر برافشاند

                                   باشد که دام صیاد گردد ز هم گسسته

سعی عقاب نگسست تاری ز دام و او را

                                   شد بال و پر شکسته شد روح و جسم خسته

                                   *          *          *

من هم‌چو آن عقابم در دام زندگانی

                                   مسکین و دست‌بسته در کنج قفس نشسته

اقبال نامساعد ایام ناموافق

                                   دل از امید کنده دست از نشاط شسته

از ناکسان به رنجم چون شرم و مانده عمری

                                   در صحبت لئیمان چون طالع خجسته

                                  

زحمت کشم که جویم جانی ز بند فارق

                                   کوشش کنم که یابم جسمی ز دام رسته

شد دام من گران‌تر زان سعی و جهد و اکنون

                                   در کف نمانده ما را غیر از پری شکسته

.

.

( دیوان-456/57 )

(خاشاک-121 )

آشنای عشق

آشنای عشق کردم خاطر آزرده را

                                    با شراری شعله‌ور کردم دل افسرده را

عشق را تجدید کردم در خزان زندگی

                                    بسته‌ام بر شاخ گلبن غنچه پژمرده را¹

 

آن پری بی‌مهر،در دست آمد و بی‌قهر رفت

                                    باد خواهد برد آری گنج باد آورده را

آب حیوان گر به تاریکی نهان ماند رواست

                                    نیست ذوق زندگانی مردم دل‌مرده را

گو بگیر این نیمه جان را ای شکار افکن بگیر

                                    زندگی لطفی ندارد صید پیکان‌خورده را

آتش ما تیز تر کرد آن فسون‌گستر که گفت

                                    از نصیحت می‌دهم تسکین دل آزرده را²

^{1-از این بیت گرفته شده است:
گر فلک با من هم‌آغوشش نماید عیب نیست .... باغبان بر چوب بندد گلبن نوخیز را}

^{2-اشاره است به مطلع بسیار لطیف «حالتی ترکمانی» که گوید:
از نصیحت می‌دهم تسکین دل آزرده را ... نیست مرهم جز زبان نخجیر پیکان‌خورده را}

.

.

( دیوان-58 )

( خاشاک-255 )

جانشین

بازیگری زمانه دیدی

                             ای دلبر نازنین زیبا

دیدی که به کام دل رسیدی

                             ای شوخ حسود ناشکیبا

دیدی که چگونه دست ایام

                              منظور تو را کشید در دام

می‌سوختی از حسد که ماهی

                             برده‌ست شبی مرا در آغوش

یا کرده به سوی من نگاهی

                             شیرین‌صنمی،به محفلی،دوش

الله که ز عشق من چه دیدی

                             وز دست حسد،چه‌ها کشیدی

بس روز و شبا که گاه و بی‌گاه

                             در راه من ایستاده بودی

وز مهر،بسان سایه‌،ای ماه

                             دنبال من اوفتاده بودی

آن دم که ز عشق می‌شدی مست

                             ای نو گل من،به خاطرت هست؟

اکنون که به آرزو رسیدی

                             وز روز تو،دور شد،سیاهی

از شاخه،گل مراد چیدی

                             آن‌گونه که خواستی و خواهی

دانی که در این لطیف‌بستر

                             بر بالش او نهاده‌ای سر؟

دی،در برم آن فرشته‌خو بود

                             غلتیده چو گل به بستر من

و امروز تویی،چنان‌که او بود

                             آرام گرفته،در بر من

این نکهت خوش ز طره‌ی اوست

                             از طره‌ی آن‌که دارمش دوست

دل دادی و مهر من خریدی

                             حیف از تو و گوهر دل تو

بیهوده‌،چه رنج‌ها کشیدی

                             افسوس،ز سعی باطل تو

من در کف دیگری اسیرم

                             وز هرچه که غیر اوست،سیرم

ای نو گل بوستان هستی

                             افسرده مشو ز خواری من

برخیز و نشاط کن به مستی

                             غم‌گین منشین ز زاری من

کاین دیده که غرق اشک و خون است

                             روشن‌گر آتش درون است

تنگم بکش ای پری در آغوش

                             از راه وفا و مهربانی

وین چشمه‌ی اشک را فرو پوش

                             با طره‌ی خود چنان‌که دانی

بوسی ده و مهر کن لبم را

                             نا گفته گذار مطلبم را

اقتباس از بیلیتیس

*این مضمون قطعه‌ایست که در صفحه‌ی 254 کتاب خاشاک چاپ شده و به صورت دیگر منظوم گردیده است ( از اینجا بخوانید )

.

.

( دیوان-334/35 )

( خاشاک- 274/75 )

عشق آتشین

r.pejman: این شعر،هم در دیوان هست و هم در کتاب خاشاک اما دارای دوگانگی‌هایی می‌باشد. بنا را بر نوشته‌ی دیوان می‌گذارم. بیت‌هایی از دیوان که دارای نایکسانی با خاشاک می‌باشد را در { ... } نشان می‌دهم.همچنین بیت‌هایی را که در خاشاک نیست را با // نشانه گذاری می‌کنم.

ـــــــــــ

با خود به تفرج چمن بردم

آن نوگل باغ زندگانی را

                                  در روح لطیف او برافشاندم

                                  افکار لطیف آسمانی را

                                                                    شاید{باشد}که درین سراچه دریابد

                                                                    اکسیر حیات جاودانی را

                                  سرچشمه‌ی عشق و مهربانی را

از شاخ هلو شکوفه‌یی گلرنگ

برکند و به ناز بر گریبان زد

                                  تا شعله فزون کند شقایق را

                                  بر آتش او ز شوق دامان زد

                                                                    با شادی کودکانه،آبی خوش

                                                                    بر موی سیاه و روی رخشان زد

                                  خندان به لب شکوفه دندان زد

بر سبزه چو گل فتاد و با من گفت

کام دلی از زمانه می‌خواهم

                                  بر شاخ گلی برای روزی چند

                                  بلبل‌صفت آشیانه می‌خواهم

                                                                    از این همه قید و شرط بی‌زارم

                                                                    آزادی بی‌کرانه می‌خواهم

                                  من عشرت وحشیانه می‌خواهم

خواهم که ز عشقی آتشین ای دوست

سر تا به قدم چو شمع درگیرم

                                  این کهنه متاع نام و تقوی را{کالای وجود را در این سودا}

                                  ناچیز شمرده،مختصر گیرم

                                                                    منظومه‌ی عیش و راه شادی را

                                                                    هرجا که به سر رسد ز سر گیرم

                                  زین عمر دو روزه بهره برگیرم

//بگذار که عفت دروغین را

بگذارم و در حقیقت آویزم

                                  از چشمه‌ی عشق و آرزو،آبی

                                  بر آتش نام و آبرو ریزم

                                                                    زان پیش که عقل خفته برخیزد

                                                                    دیوانه صفت ز جای برخیزم

                                  برخیزم و شورشی برانگیزم//

زیر گل زرد خفت و بر سبزه

سود آن گل ناز{بنهاد جبین}ارغوانی را

                                  من در رخ آن فرشته می‌دیدم

                                  شور دل و آتش جوانی را

                                                                    او خفته و آسمان ورق می‌زد

                                                                    آهسته کتاب زندگانی را

                                  افسانه‌ی عشق و کامرانی را

//او بی‌خبر از جلال عشق آن روز

می‌سوخت در آتش جوانی‌ها

                                  سر رشته‌ی عقل را ز نادانی

                                  می‌داد به دست کامرانی‌ها

                                                                    پنداشت که شهوت آزمون شوری‌ست

                                                                    ایثار و خضوع و جان‌فشانی‌ها

                                  آن چشمه‌ی نور زندگانی‌ها//

شب‌گاهان{آغاز شب}از فراز کوهستان

افروخته آتشی هویدا شد

                                  گفتی که ستاره‌یی فرود آمد

                                  بر تارک کوه و عالم{مجلس}آرا شد

                                                                    ناگه ز هجوم تندبادی سخت

                                                                    آن شعله سری کشید از پا شد

                                  نابود شد آتشی که پیدا شد

گفتم که چو آتش است عشق ای دوست

کش باد ملایمی برانگیزد

                                  وز جنبش گرد باد صحرا گرد{لیکن ز هجوم تندبادی سخت}

                                  پیچان شده از میانه برخیزد

                                                                    زنهار ز عشق آتشین ای دوست

                                                                    بگریز و گرنه عشق بگریزد

                                  لبریز چو شد پیاله می‌ریزد

.

.

( دیوان-317/19 )

( خاشاک-151/53 )

                                              

گریخته

من ز دست جهان گریخته‌ام

                              زین کهن خاک‌دان گریخته‌ام

چون ندارم سلاح رنگ و ریا

                              از نبرد جهان گریخته‌ام

زین مکان‌های پر فساد و نفاق

                              به درِ لامکان گریخته‌ام

بیم‌ناکم ز امتحان عمل

                              لاجرم ز امتحان گریخته‌ام

نه زیانم رسد به خلق،نه سود

                              که ز سود و زیان گریخته‌ام

نفریبند نشان و نام،مرا

                              که ز نام و نشان گریخته‌ام

آن شود شاه و این شود درویش

                              من از این هردوان گریخته‌ام

بر گمان ساخته‌ست کاخ وجود

                              من زکاخ گمان گریخته‌ام

آب و نان مایه‌ی اسارت ماست

                              کاین چنین ز آب و نان گریخته‌ام

چون زبان‌آوری نیارم خواست

                              از زبان‌آوران گریخته‌ام

رنگ‌ها دیده‌ام ز پیر و جوان

                              که ز پیر و جوان گریخته‌ام

لنگ‌لنگان ز تیر تهمت خلق

                              با قدی چون کمان گریخته‌ام

زین حریفان آهنین پنجه

                              با تن ناتوان گریخته‌ام

جز پلیدی در آشیانه نبود

                              زین پلید آشیان گریخته‌ام

نشوم رنجه از گزند زمان

                              کز زمین و زمان گریخته‌ام

چشم یاری ز آسمانم نیست

                              من خود از آسمان گریخته‌ام

شعر من ترجمان روح من است

                              هم ازین ترجمان گریخته‌ام

.

.

( دیوان-28 )

( خاشاک-128 )

بهار

به ادیب خونساری

دوستان فصل بهارست صفا باید کرد

                                     دامن عقل درین هفته رها باید کرد

عقل را با سر آشفته‌دلان سازش نیست

                                     راستی پیروی از عقل چرا باید کرد

سخن از باده کند زمزمه‌ی باد صبا

                                     گوش بر زمزمه‌ی باد صبا باید کرد

نوبهارست و جوانید و نشاطی دارید

                                     همه دانید،چه گویم که چه‌ها باید کرد

وحشی‌آسا به دل سبزه مکان باید جست

                                     خویش را از ادب خشک جدا باید کرد

تا به کف دامن خوشبوی حبیب است و ادیب

                                     شوری از نغمه‌ی شهناز به پا باید کرد

تا شود کام دلی حاصل ازین چند صباح

                                     آنچه از دست برآید به خدا باید کرد

.

.

( دیوان-104 )

پای‌بوسی

شنیدم که در عهد تیمور لنگ

                             که از نام او آدمی راست ننگ

خرد پیشه‌یی خانه در طوس داشت

                             به ایوان خود فر تاوس داشت

ز بیدادی اهرمن دوستان

                             سفر کرد ز ایران به هندوستان

برون شد ز میدان اهریمنی

                             مگر یابد از اهرمن ایمنی

چو آگاه شد ظلمت از حال نور

                             به نزدیک خود خواندش از راه دور

ندیم خودش کرد و دمساز خویش

                             وزین مکرمت روح درویش ریش

شبی تیره در معبری سخت تنگ

                             نهاد از قضا پای بر پای لنگ

خروشی برآورد از سینه دیو

                             که از دیوساران برآمد غریو

به دژخیم فرمود خون ریزدش

                             نگون‌سر ز دار اندر آویزدش

به کشتنگه آمد فرو بسته دم

                             همان راست‌بالای او گشته خم

بدو گفت دژخیم نستوده راه

                             که: خوش گشتی از بیم مردن دوتاه

تو در پر دلی شهره بودی نخست

                             چرا پات شد بر لب گور سست

چو دژخیم شد گرم این گفت سرد

                             بدو داد پاسخ گران‌مایه مرد

که: ای ابله این فکر کوتاه چیست

                             مرا ز زندگی خوش‌تر از مرگ نیست

چو این پای فرخ به من داد کرد

                             مرا از غم هستی آزاد کرد

خم آرم از آن رو به بالای خویش

                             که شاید زنم بوسه بر پای خویش

.

.

( دیوان-188/89 )

( خاشاک-298 )

سگ بی‌جهت

سحرگه به راهی گذر داشتم

                               دلی خوش چو باد سحر داشتم

سری پر غرور و تنی زورمند

                               روانی به امید و طبعی بلند

به راهم سگی کوچک آمد به پیش

                               سگی مانده دور از خداوند خویش

به راهم سگی کوچک آمد به پیش

                               سگی مانده دور از خداوند خویش

سگی بی‌خداوند و ویرانه‌گرد

                               نسنجیده در زندگی گرم و سرد

دلم را به دم لابه‌یی نرم کرد

                               به رفتار شیرین سرم گرم کرد

به ناگه یکی استخوان‌پاره دید

                               گرفتش به دندان و از پی دوید

به پیش اندرم تیز بشتافتی

                               زدی نیشی ار فرصتی یافتی

دگر باره با طعمه‌ی خویشتن

                               دویدی سراسیمه دنبال من

بدو گفتم: ای سگ تو آزاده‌ای

                               به دنبال من از چه افتاده‌ای

تو ای برتر از من به ارزندگی

                               به گردن منه رشته‌ی بندگی

به گیتی تو را مادر،آزاد زاد

                               چرا بایدت سر به زنجیر داد

چو خود استخوان جوی و خود خوری

                               چه منت ز مولایی من بری

برو جان من عزت اندیش باش

                               سگ من چرایی؟سگ خویش باش

سرانجام گشت از بد اختران

                               نصیحت‌گر سگ،سگ دیگران

.

.

( دیوان-208/09 )

( خاشاک-134 )

خرقه تهی کردن

جان فدای ره آن سرو سهی خواهم کرد

                                       عنقریب است که من خرقه تهی خواهم کرد

باکم از بار گنه نیست که در روز جزا

                                       عشق او را سند بی‌گنهی خواهم کرد

هم در آن لحظه که بر تخته گذارند مرا

                                       خنده بر افسر و اورنگ شهی خواهم کرد

من بی‌پا و سر اندر صف این کج کلهان

                                       ای بسا جلوه که با بی‌کلهی خواهم کرد

روسیاهم ولی از نور محبت لبریز

                                       لاجرم چاره‌ی این روسیهی خواهم کرد

جان برون می‌رود از سینه‌ام ای دوست بیا

                                       که من این خانه ز بهر تو تهی خواهم کرد

خرداد 1324

.

.

(دیوان-104/105 )

(خاشاک-129 )

بازی تقدیر

در دست یک نفر به یک آیین ز یک خمیر

                                    شد ساخته دو شمع شب‌افروز یکسره

وین هر دو را لطیفه‌ی تقدیر بر فروخت

                                    در یک دقیقه از دو نظر بر دو منظره

آن ریخت اشک شوق بر آیینه عروس

                                    وین ریخت اشک حسرت بر سنگ مقبره

آن سوخت در عروسی،وین سوخت در عزا

                                    تا چیست سرّ بازی این چرخ مسخره¹

1-این قطعه ملهم از قطعه مسعود سعد سلیمان لاهوری است که فرماید:

گویند که نیک‌بخت و بدبخت ........ هست از همه چیز در فسانه

یک جای دو خشت پخته بینی ........ پخته به تنور در میانه

این بر شرف مناره افتد ........ وان در بن چاه آب‌خانه

.

.

( دیوان-458 )

(خاشاک-193 )

جانشین

ای دختر نازنین خون‌گرم

                        ای روی تو خوش،چو رنگ آزرم

آن دم که ز عشق می‌شدی مست

                        ای نو گل من،به خاطرت هست؟

یاد آور از آنکه روزگاری

                        جز عشق منت،نبود کاری

می‌سوختی از حسد که ماهی

                        برده‌ست مرا،به حجله‌گاهی

وندر ره من بگاه و بی‌گاه

                        می‌بود ترا،دو دیده بر راه

ای رفته مرا،چو جان در آغوش

                        پوشیده ز بوسه‌ام بناگوش

اکنون که به آرزو رسیدی

                        وز شاخه،گل مُراد چیدی

دانی که درین لطیف بستر

                        بر بالش او،نهاده‌ای سر؟

از راستی ار نرنجی ای دوست

                        در دیده‌ی من،تو نیستی،اوست

جانا،چه کنم که دست تقدیر

                        بر پای دلم نهاده زنجیر

                        *          *          *

این دیده که غرق اشک و خون است

                        روشنگر آتش درون است

تنگم بکش،ای پری،در آغوش

                        وین چشمه‌ی اشک را فرو پوش

آبی بفشان،چنانکه دانی

                        تا آتش من فرو نشانی

ای دختر شوخ و شنگ و رعنا

                        در خورد پرستشی تو اما...

اقتباس از بیلیتیس

.

.

( دیوان-333/34 )

( خاشاک-254 )

ـــــــــــــ
پانوشت r.pejman:

بیت آخر،در دیوان نیست و فقط در خاشاک آمده است.