ماده تاریخ فوت جعفرقلی‌خان سردار اسعد

راد سردار اسعد آنکه به دهر

                             رایت سروری به ماه کشید

سال‌ها بهر پاس آزادی

                             به یسار و یمین سپاه کشید

سرکشان را به اوج دار کشاند

                             ره‌زنان را به قعر چاه کشید

خائنان را ز تخت عزت و جاه

                             با مذلت به خاک راه کشید

دست کیفر طراز او همه عمر

                             از سر جانیان کلاه کشید

ناگهان بر جبین دولت او

                             آسمان پرده‌یی سیاه کشید

آنکه بر صدر هر ذریعه به او

                             نقش ارواحنا فداه کشید

روی گرداند ازو به خیره چو دید

                             که سپهرش به پرت‌گاه کشید

آسمانش بکشت و در عجبم

                             کاسمان بار این گناه کشید

از پی سال‌ماه او پژمان

                             نقشی از طبع نکته‌خواه کشید

پی تاریخ فوت او چون گفت

                             اسعد بختیار«آه»کشید

اسعد بختیار=1358(آه=6)=1352قمری

.

.

( دیوان-465 )

راز بسته

راز سربسته که از دل به زبان آمده است

                                    بوده جان من و اکنون به دهان آمده است

داستان غم دل بوده و شرح شب هجر

                                    روزی از ما سخنی گر به میان آمده است

هوس هستی جاوید چه‌سان خواهد کرد

                                    آن‌که زین هستی محدود به‌جان آمده است¹

رانده از باغ عدم گشته به زندان وجود

                                    کودک از آن به جهان گریه‌کنان آمده است

شد به سر رانده و پا در خط هستی نگذاشت

                                    طفل بیچاره بدین‌سان به جهان آمده است

1-در اصل «هستی ده روزه» بود که با هفتادسالگی سازشی ندارد.

.

.

( دیوان-82 )

پیامی به حبیب*

گرامی حبیبا،سخن‌پرورا

                              سرافراز مردا،بلند اخترا

خرد راست قدر از گران‌قدر تو

                              جهان ادب روشن از بدر تو

حبیبی و محبوب صاحب‌دلان

                              قبول تو سرمایه‌ی مقبلان

هنرسنج را پای‌مردی به توست

                              که بادت روان خرم و تن،درست

ز دانش به هر جا گشاده دری‌ست

                              تواضع کنانت بر آن در سری‌ست

گوهرها به دست آوردی شایگان

                              فشانی به همسایگان رایگان

ز چشم و ز جسم و ز جان کاستی

                              یکی نامور نامه آراستی

پژوهنده‌ی شیوه‌ی باستان

                              گزارش‌گر مکتب راستان

سخن را نگه داشتی سال بیست¹

                              به کامت بماناد سالی دویست

ادب را،زدی،حلقه بر هر دری

                              پژوهنده گشتی ز هر دفتری

یکی دانه را،خوار نشناختی

                              ز هر واژه‌یی خرمنی ساختی

نه آن‌گونه خرمن که برهم نهی

                              که برهم نهی تا به «یغما» دهی

خرد را ز «یغما»ست سرمایه‌ها

                              به سایه‌ش،گرازان گران‌سایه‌ها

مکن از ادب‌ناشناسان گله

                              که گسترده باید تو را حوصله²

ملغزاد در نیمه‌ره پای تو

                              مبادا دگرگون شود رای تو

متاع تو کالای بازار نیست

                              مخور غم گر آن را خریدار نیست

تو را گوهری،طرفه بر خاتم است

                              دریغا خریدار گوهر کم است

خردمند را شکوه درخور نیست

                              دلت گرم باد،این دم سرد چیست

همه گرمی‌افشان چو خورشید باش

                              امیدآفرین شو به امید باش

مشو رنجه گر کیسه‌ت از زر تهی است

                              تهی‌کیسه‌یی چون تو را فرهی است

بهل سیم را،کان دیگر کس‌ست

                              تو را خامه‌ی گوهرافشان بس‌ست

درِ علم بر هرکسی باز نیست

                              که را آز باشد تو را آز نیست

ز محمود و فردوسی پاک‌مغز

                              تو خود گفتی این‌را و «گفتی»است نغز

که محمود اگر قدر نشناختش

                              زمانه سرافرازتر ساختش

ز طبعش یکی ایزدی‌نام داد

                              همان جام ناکامیش کام داد

حدیث زبان هیچ شد سود هم

                              خدای سخن رفت و محمود هم

به جا ماند ازو خسروی‌نامه‌یی

                              وزین؟آنچه ماند ز خودکامه‌یی

مرنج ار که دخلت نه و خرج هست

                              که آجرت اگر نیست‌شد «ارج»هست

به غوغای این نوطرازان مبین

                              بران خوش بر آن یاوه‌تازان مبین

اگر دامن آزیان پر زرست

                              تو را دامن آکنده از گوهرست

که صحرا بود ملک را باغ هم

                              بود باغ را بلبل و زاغ هم

سخن را تو ای ایزدی پاس دار

                              ز بیداد اهریمنان پاس دار

که‌را جز تو پایاب این رنج نیست

                              نگهبان آن خسروی‌گنج نیست

به کام دل دوستان سال‌ها

                              بمان ای روان‌بخش آمال‌ها

به خدمت‌گری شاد و خرسند باش³

                              برومند بودی،برومند باش⁴

*در نخستین شماره‌ی بیستمین سال مجله پرارزش و عزیزالوجود «یغما» مثنوی شکوائیه بسیار بلندی از استاد حبیب یغمایی مندرج و چهلمین بیت آن این بود:
              بدین شوربختی امیدم نماند
                                         که توش تن و تاب دیدم نماند

مطالعه آن نفثه‌ی مصدور به حدی در روحیه حقیر موثر افتاد که بی‌اختیار قلم برداشته خشک و تری به هم بافتم که آنکه از نظر ادب‌دوستان می‌گذرد

1-ماخوذ از شاهنامه‌ی فردوسی بزگ‌ست با اندک تصرفی:

           سخن را نگه داشتم سال بیست
                                           بدان تا خریدار این گنج کیست

2-حوصله:چینه‌دان یا سنگ‌دان طیور

3-خرسند اصلا به معنی قانع و شاکرست اما در زمان ما آن را به جای خشنود استعمال می‌کنند.

4-استاد بزرگ جناب آقای سید محمد فروزان‌فر در پیامی که به مناسبت احتفال بیستمین سال تاسیس مجله یغما به استاد عزیزم آقای یغمایی فرستاده بودند چند بیت ازین مثنوی را بر پایان رقیمه‌ی خویش افزودند و من بنده را با تمام ناچیزی و حقارتش ستوده،سرافراز فرمودند.

چه کنم؟

منم و یک دل حساس،خدایا چه کنم

                                  یک دل خسته و یک شهر تمنا،چه کنم

همه شورم،همه عشقم،همه سوزم،همه درد

                                  عاشقم،عاشق ای راحت دل‌ها،چه کنم

نگه گرم تو دیده‌ی معصوم تو بود

                                  که فرو بست مرا دیده ز دنیا،چه کنم

نگه گرم تو در دیده‌ی معصوم تو بود

                                  که فروبست مرا دیده ز دنیا،چه کنم

عاشقم،عاشق زیبایی و اخلاص و صفا

                                  ای صفاپیشه‌ی خوش‌صحبت زیبا،چه کنم

فرصتِ اندک و امید درازی‌ست مرا

                                  گر سراپا نشوم چشم تماشا،چه کنم

تو شکیبا شوی از صد چو من ای ماه،ولی

                                  نشود خاطر من از تو شکیبا،چه کنم

بهر یک بوسه جدل بود تو را با دل خویش

                                  گر وصالت طلبد این دل شیدا،چه کنم

دیشب ای عطر گل،ای نور مه از پیش نظر

                                  رفتی و نعره زدم من که: خدایا چه کنم

تو برفتی و ز هجرت دل بیمار گریست

                                  آسمان هم به گرفتاری من زار گریست

1347 شیراز

.

.

( دیوان-139-40 )

در رثای ملک‌الشعرای بهار

مردی بلند رتبه ز ملک جهان برفت

                                وز خاندان ما پدری مهربان برفت

رونق‌فزای محفل شعر و سخن بمرد

                                زیور طراز شاهد نطق و بیان برفت

آن مظهر حقیقت ازین بارگه بشد

                                وان گلبن فضیلت ازین بوستان برفت

ویران شد آشیانه‌ی شهر و ادب از آنک

                                آن مرغ نغمه‌گستر ازین آشیان برفت

او جان فضل بود و حریفان تمام‌تن

                                ما را ز تن چه فایده خیزد چو جان برفت

عمری به قدر یافت و زین دیر دیرسال

                                با چهره‌یی گشاده و طبعی جوان برفت

در خون نشسته بود دلش همچو غنچه لیک

                                چون گل شکفته‌خاطر و نکهت‌فشان برفت

ناموس شاعری ملک شاعران بهار

                                زی بارگاه قدس و در لامکان برفت

با چهره‌یی که داشت ز رحمت نشانه‌ها

                                خندان به سوی بارگه بی‌نشان برفت

چون اشک شوق بود صفابخش و تاب‌ناک

                                آن نور دیده کز نظر دوستان برفت

نشانده است گرد کدورت به خاطری

                                آن چشمه‌ی صفا که ازین خاک‌دان برفت

شد عقده بر زبان سخن‌پروران سخن

                                زان‌ دم که آن سخن‌ور شیرین‌زبان برفت

شادی‌فزای خلق جهان بود و زین جهان

                                با خاطری نشیط و دلی شادمان برفت

شاد آنکه چون بهار در این تیره‌خاک‌دان

                                روشن‌روان بیامد و روشن‌روان برفت

پنداشتم که رفت بهار از جهان ولی

                                او از جهان نرفت جان از جهان برفت

.

.

( دیوان-16-17 )

چرا من؟

باد می‌غرید و برقی پرتو افشان موج می‌زد

                                     برف می‌بارید و می‌گسترد روی باغ دامن

لرز لرزان در میان دانه‌های برف راهی

                                     می‌گشود آرام و می‌لغزید باد سرد بهمن

گل‌بنان بی‌برگ و عریان زیر آن سرمای سوزان

                                     خویش را تسلیم سودای طبیعت کرده چون من

                                     *          *          *

تندبادی بی‌امان برخاست از دامان مغرب

                                     زیر مشتی سهمگین افکند مسکین بیدها را

شاخه‌ها بشکست و در یک چشم‌زد برکند از بن

                                     لانه‌گاه مرغکان را خانه‌ی امیدها را

بر فلک گسترد دامن قیرگون ابری که پوشد

                                     نی همین خورشید ما را،بل همه خورشیدها را

                                     *          *          *

سر بر دوش من نهاد آن ماه و لب‌ها را به سردی

                                     بهر بوسی،عرضه کرد آرام و چیدم بوسه را من

گفت: بوسم سرد بود از آنکه دل‌سردم ز هستی

                                     گفتمش: حق داری ای گل گرم نتوان بود با من

خنده‌یی بی‌رنگ بر لب‌های گل‌رنگش عیان شد

                                     گفت: نی نی راه بسیارست از آن اندیشه تا من

لیک می‌دانم که گیتی را خدایی هست قادر

                                     وه که حیرانم ز استبداد آن گیتی خدا من

گفتمش کفرست این گفتار ناسنجیده جانا

                                     گرچه دارم با خدا،خود زین پریشان گفته‌ها من

هر عقوبت را دلیلی هر نکویی را جزایی

                                     هست و چون بینی عقوبت،با خدا گویی چرا من

زیر سنگ آسیای چرخ دی خفتند یاران

                                     گوییا امروز باشد نوبت ما،یا تو،یا من¹

14 دی‌ماه 1345 

1-درحالی که آماده تحمل جراحی در بیمارستان نفت می‌شدم طوفانی بی‌دوام از برف و باد برخاست و فرو نشست و من در حالی که بر «برانکار» خفته بودم بند اول این قطعه را ساخته بقیه را یکی دو روز بعد بر آن افزودم.

.

.

( دیوان-363/64 )

از که وفا دیده‌ام

دوست به کین است و آسمان به کمینم

                                       خسته‌دل از آسمان و زمینم

پیش تو در اضطراب بی تو در آتش

                                       وصل چنان می‌کشد فراق چنینم

شکوه ندارم من از جفای تو ای دوست

                                       از که وفا دیده‌ام که از تو ببینم

باغ بهشتم تویی و وصل تو ور نه

                                       بی تو چه شاهدی دهد بهشت برینم

چرخ به کامم رود چو با تو انیسم

                                       بخت قرینم بود چو با تو قرینم

دینم ازین سو کشید و کفرم از آن سو

                                       عشق تو آمد نه کفر ماند و نه دینم

پیرو فرمان حق نگشته دل اما

                                       بنده‌ی فرمان آن فرشته‌ی جبینم

.

.

( دیوان-148 )

دره‌ی اوشان

دره‌ی اوشان،بهشت باده‌نوشان را ببین

                                       دیده بگشا،دره‌ی سرسبز اوشان را ببین

در سواد شام‌گاهان،موج‌زن،بر طرف رود

                                       سبزپوشان را نگه کن،سرخ‌پوشان را ببین

تا درین سودا تو را،نی دین به جا ماند،نه دل

                                       جلوه‌ی پرشور آن گیسو به‌ دوشان را ببین

ای خریدار متاع دل‌ربایی‌ها،بیا

                                       عشوه‌ی خوبان و زیبایی‌فروشان را ببین

در گذر،از سرد مهری‌های مشتی زود رنج

                                       خوی نیک و خون گرم زود جوشان را ببین

نیم‌شب،برخیز و در زیر فروغ ماه‌تاب

                                       دره‌ی آرام و امواج خروشان را ببین

باغ خاموش است و شب در خواب و نالان،مرغ حق

                                       نغمه‌خوانان را تماشا کن،خموشان را ببین

ای که در آغاز کاری،خفتگان خاک را

                                       بنگر و انجام کار سخت‌کوشان را ببین

اوشان ازمحال فشمم

مرداد1344

.

.

( دیوان-163 )

گریه بعد از خنده

زندگی پای تا به سر رنج است

                              ای خدای من این چه زیستنی است

گریه خیزد ز خنده تا دانی

                              پسِ هر خنده‌یی گریستنی است

.

.

( دیوان-468 )

پاسخ یحیی برمکی به هارون‌الرشید

شنیدم که در ضبط ملک خراسان

                                چو دوران فضل بن‌یحیی سرآمد

بدانجا علی‌بن‌عیسی‌بن‌ماهان

                                گسی گشت و دود از خراسان برآمد¹

بشد خویش و بیگانه فرمان‌روا شد

                                امان رخت بربست و طغیان درآمد

به یغما سپردند مر خاوران را

                                که یغماشکن رفت و یغماگر آمد

                                *          *          *

خراسان در آتش فرو رفت و زانجا

                                روان شد به بغداد سیل عطایا

قوافل همی رفت و اندر قوافل

                                گران‌بار بود از عطایا مطایا²

علی‌بن‌عیسی به دربار هارون

                                فرستاد گنجی گران‌سنگ و شایا

چو هارون مر آن گنج افسانه‌سان را

                                عیان دید و آگه نبود از خفایا

به یحیی نظر کرد و با طعنه گفتش

                                که: ای بر ضمیر تو روشن قضایا

به دوران فرزندت این گنج و نعمت

                                کجا بود؟ گفتا: به خانه‌ی رعایا³

1-گسی:گسیل،فرستاده

2-مطایا:شتران

3-جوای یحیی این بود:در خانه‌ی صاحبانشان

.

.

( دیوان-347/48 )

من کیم

من کیم دیوانه‌یی با انس و جان بیگانه‌یی

                                       با زمین بیگانه‌یی با آسمان بیگانه‌یی

در میان جمعم ای افسوس و دور از جمع،دور

                                       در جهان‌ست ای دریغا با جهان بیگانه‌یی

آب گردد خاک از خجلت چو می‌بینم که هست

                                       بهره‌ور از آن و این با این و آن بیگانه‌یی

از صفای روح خود راه صفا پویند خلق

                                       با که؟ با دیوانه‌یی از خانمان بیگانه‌یی

در گشاده‌ست آشیان مهر این روشن‌دلان

                                       بر که؟ بر وحشی‌وشی با آشیان بیگانه‌یی

آگهی از عیب‌های خویشتن دارم ولی

                                       راز خود را با که گوید از زبان بیگانه‌یی

1344

.

.

( دیوان-183/84 )

عیب‌جویی از زنان

خاطر کس را مکن ای جان پریش

                                عیب مجو،خاصه ز هم‌جنس خویش

با خبری از دل حساس زن

                                تیر بزن بر دل و نیشش مزن

آگهی از سینه‌ی جنس لطیف

                                الحذر از کینه‌ی جنس لطیف

.

.

( دیوان-240 )

سود خدمت

در خدمت پست و تلگراف افسوس

                               عمری گذراندم و خطا کردم

کو دادرسی که تا ز من پرسد

                               بر جان خود این ستم چرا کردم

از بهر چه سودی اندرین سودا

                               کالای حیات خود فدا کردم

در خدمت کج‌روان چه خیری بود

                               کاین قامت راست را دوتا کردم

از بهر دو پاره نان که زهرم باد

                               بنگر که به نفس خود چه‌ها کردم

تا حق مرا به من روا دارند

                               بر هرکس و ناکس التجا کردم

گه در بر چون خودی،ز مسکینی

                               ابراز حقارت و وفا کردم

گه در بر کمتر از خودی،چون سگ

                               استادم و عجز نابه‌جا کردم

سرگرم خیانت و دغل گشتم

                               عادت به تملق و ریا کردم

گه شکر وزیر برملا گفتم

                               گه مدح رییس در خلا کردم

گه مظهر پستی و دنائت را

                               تندیس مروت و سخا کردم

گه گوهر ناستوده دزدی را

                               هم‌سنگ علیّ‌مرتضی کردم

گه فکر سخیف یاوه‌سنجی را

                               آیینه‌ی فطنت و دها کردم

بس یاوه شنیدم و ز مسکینی

                               احسنت نموده،مرجبا کردم

هر لحظه گزارشی دگرگونه

                               تقدیم مقام اولیا کردم

بس نامه‌ی ناصواب را افسوس

                               امضا به خلاف مدعا کردم

در راه تقربی که پستم کرد

                               دوری نه ز خلق،کز خدا کردم

در خدمت این جهان ناکامی

                               خود را ز جهانیان جدا کردم

بر طره غبار پیری افشاندم

                               تا خدمت این بدآسیا کردم

هم عمر عزیز را هدر دیدم

                               هم وقت شریف را هبا کردم

بازیچه‌ی سیل نامرادی شد

                               کاخی که ز آرزو بنا کردم

کاری‌ست روا،خیانت‌اندیشی

                               افسوس که کار ناروا کردم

دزدی‌ست چراغ راه خوشبختی

                               دردا که نکردم و خطا کردم

ای وای که چشم عمر شد در خواب

                               آن روز که چشم عقل وا کردم

اکنون به لقای او عطایش را

                               بخشیدم و ترک آن لقا کردم

مزد سی و اند سال خدمت را

                               سرمایه‌ی فقر و انزوا کردم

                               *          *          *

افسانه سرودمت نپنداری

                               کاین گفته و کرده گفته یا کردم

پژمان و ریا،من و خطا،هیهات

                               در پیش که برده‌ام،کجا کردم

گفتار درست بود تا گفتم

                               کردار صواب بود تا کردم

لکن دل خویش را درین سودا

                               آیینه‌ی شکوه‌آشنا کردم

با یاد جماعتی ز همکاران

                               این چامه‌ی نغز را ادا کردم

سطری ز حدیث رنج آنان بود

                               طومار شکایتی که وا کردم

.

.

( دیوان-449/50 )

گذشت

رسید پیری و افسانه‌ی شباب گذشت

                                   چنان گذشت که گویی مگر به خواب گذشت

بهای عهد جوانی شناختم روزی

                                   که پیری آمد و نیرو شد و شباب گذشت

در انتخاب هدف آنقدر دقیق شدم

                                   که عمر طی شد و دوران انتخاب گذشت

به جستجوی پل اندر کنار جو ماندم

                                   ولیک عمر به دیوانگی ز آب گذشت

ز دیرجوشی طبع و ز زود رنجی دل

                                   حیات من همه در عزلت و عذاب گذشت

درون حجب هنرپوش خود نهان گشتم

                                   ز ضعف و هستی من جمله در حجاب گذشت

نباشدم خبر از سرگذشت خود گویی

                                   دو روزه عمر سبک‌سیر من به خواب گذشت

ز کاخ‌ها که برافراشتم به دست خیال

                                   چه بود حاصل عمری که در خواب گذشت

حساب سود و زیان را چه حاصل است امروز

                                   که ورشکستم و کار من از حساب گذشت

هوای خواندن افسانه‌ی حیاتم نیست

                                   چرا که فصل دلاویز این کتاب گذشت

.

.

( دیوان-73/4 )

( خاشاک-79 )

چشم پوشی

لغزش مرد از درِ بخشایش است¹

                                دیدن و نادیده‌گرفتن خوش است

مرد چو از ارزش زن آگه است

                                گر همه گمراه بود در ره است

شوی تو سربازِ فرودست نیست

                                کایستد آنجا که تو گوییش ایست

او نه از آن گشته هم‌آواز تو

                                تا که برقصد به همه ساز تو

با او شاید که تو هم‌خو شوی

                                او نشود چون تو،تو چون او شوی

گفتمت ای ماه که آهسته باش

                                لیک نگفتم که زبان‌بسته باش

مرد چو با خلعت شایستگی است

                                با او تکلیف تو آهستگی است

ور نه تو چندان که شوی رام‌تر

                                اوست گران‌جان‌تر و خودکام‌تر

ای پری‌آیین ملایک‌نهاد

                                نام چنین شوی نصیبت مباد

1-از در:شایسته،درخور.

.

.

( دیوان-236 )

هنوز

دارم دلی شکسته ز تیر جفا هنوز

                                 بیزارم از محبت و مهر و وفا هنوز

بازم نوید مهر و وفا می‌دهی و من

                                 می‌سوزم از جفای تو سر تا به پا هنوز

از من بخواه آنچه دلت خواست جز دلم

                                 کاین گوهرست در نظرت بی‌بها هنوز

با آنکه آشنای بلا ساختی مرا

                                 جان می‌دهم برای تو دیر آشنا هنوز

جانم به لب رسیده ولی از دهان من

                                 نشنیده حرف جور تو را جز خدا هنوز

خواهی که ترک عشق کنیم از جفای او

                                 داری تو خواهشی عجب ای دل ز ما هنوز

.

.

( دیوان-121 )

( خاشاک-253 )

شوهر خوب

شوهر خوب ای بت شیرین‌خصال

                                 گر نروی در پی خواب و خیال

مرد سخی‌طبع گران‌سایه‌ای‌ست

                                 کش ز هنر پایه و سرمایه‌یی‌ست

راد و جوان‌مرد و پسندیده‌خوی

                                 سالم و نام‌آور و ناموس‌جوی

آنکه نلغزد قدمش در شکست

                                 دست بلندش نشود زیردست

آنکه هوس‌ران و نظرباز نیست

                                 هر نفسش با دگری راز نیست

                                 *          *          *

در صف مردان شرافت‌پرست

                                 شوهر والاتر ازین نیز هست

لیک درین شش جهت از چارسوی

                                 همسر بی‌عیب نیابی مجوی

همسرت ار ناکس و ناپاک نیست

                                 گرچه تهی‌دست بود،باک نیست

مال و جمالت نبرد دل ز دست

                                 کان به شبی وین به تبی بسته‌است

                                 *          *          *

سود مجوی از جو گندم‌نمای

                                 الحذر از ظاهر مردم‌ربای

منزل عیش و طرب است ازدواج

                                 لیک قماری عجب است ازدواج

بخت تو گر چهره کند برده‌ای

                                 ور نشد از باختن افسرده‌ای

قصه چه خوانم زن و مرد تمام

                                 یافت نگردد به جهان و السلام

خوب و بدش را تو به ترازو ببر

                                 آنکه بود خوب‌تر،او خوب‌تر

.

.

( دیوان-232/33 )

آرزوی محدود

بیدی و جوی آبی و دشتی و منظری

                                  گیسوی تار و موی دلاویز دختری

این آرزوست در دل زیباپرست من

                                  نه شوق کشوری نه تمنای لشکری

شاگرد حافظیم و به‌ گیتی نخواستیم

                                  جز دفتری و گوشه باقی و دلبری

در این جهان کهنه که در اختیار ماست

                                  خوش‌تر ز ملک عشق نجستیم کشوری

زنهار همچو آینه عیب کسان مبین

                                  رو محو شو به دیدن آیینه‌منظری

                                  *          *          *

در پرده‌ی سکوت امشب به روی من

                                  چشمک زند به عشوه ز هر گوشه اختری

آه نسیم و ناله‌ی جان‌سوز مرغ حق

                                  دارد حکایتی که نگنجد به دفتری

با چشم اشک‌بار به دامان کوهسار

                                  پژمان چو کدکی‌ست به دامان مادری

دانی که این فراری از یادرفته کیست

                                  رنجیده‌خاطری که نرنجانده خاطری

.

.

( خاشاک-4 )

شکسته نفسی دروغین

عیب من ار سر کشد از جیب من

                              نیست دلم معتقد عیب من

خود زنم از خوی بد خویش دم

                              لیک نخواهم که تو گویی بدم

خودشکنی می‌کنم اما درست

                              چشم و دلم در پی تکذیب توست

از بدی خود سخنی سر کنم

                              تا تو بگویی نه! و باور کنم

دعوی خودکوبی مردم خطاست

                              مرد فرادست فروتن کجاست

.

.

( دیوان-239 )

آیین شوهرداری

رشته‌ی خوش‌بختی جنس لطیف

                                بسته به مویی است چو طبعت ظریف

می‌گسلد رشته به کمتر ستیز

                                حافظ این رشته تویی ای عزیز

خوی خوش اندوز که خوش‌منظری

                                دولت ناپایورست ای پری

بار گران بهر دل شو مباش

                                در پی آزار دل او مباش

.

.

( دیوان-234 )

علاج ناپذیر

درد من آوخ نه آن بود که علاجش

                               قدرت و اندیشه‌ی بشر بتواند

غیر خدا کس گره‌گشای غم ما

                               نیست ولی گر بخواهد ار بتواند

                               *          *          *

گر بتواند،مگو که کفر صریح است

                               قدرت حق جای شک و شبهه ندارد

رنجه مکن خویش را به شکوه چو روزی

                               ابر بهاری به کشته‌ی تو نبارد

                               *          *          *

کفر مگوی ای پسر که قادر مطلق

                               هست توانا بدانچه شاید و خواهد

نی بیفزاید به جاه و مرتبت او

                               شکر تو و کفر صد چون من،نه بکاهد

                               *          *          *

نعمت پنجاه و شصت ساله او را

                               شکر نگفتی و بی‌سپاس نشستی

شکوه نگویم مکن ببین که چه کردی

                               در همه دوران عمر خویش و که هستی

                               *          *          *

قصه‌ی طفل مریض و داروی تلخ است

                               رنج تو ای بی‌خبر ز کار خدایی

چون تو ندانی مشیت ازلی را

                               به که ببندی دهان و ژاژ نخایی¹

1-ژاژ: گیاهی است بی‌مزه و ژاژخایی به معنی یاوه‌درایی و گفتار بیهوده است.

.

.

( دیوان-409/10 )

وعده‌ی آسمانی

خفته بودم فارغ از ملک وجود

                           قرن‌ها خوش در دیار نیستی

با سکوتی آسمانی داشتم

                           طرفه‌عیشی در کنار نیستی

داشتم روشن‌تر از صبح وصال

                           عالمی در شام تار نیستی

                           ناگهان از کاخ اسرار ازل

                                                      خوانده شد در گوشم این شیرین‌غزل

کای سبک‌پرواز ملک نیستی

                           خیز و اقلیمی تماشایی ببین

لختی از دنیای خاموشان بر آی

                           عالمی پرشور و غوغایی ببین

غیر زشتی در دل آن پرده نیست

                           پرده را برگیر و زیبایی ببین

                           از گران‌خواب عدم بیدار شو

                                                      شور مستی بس بود هشیار شو

آسمان زان وعده‌ی عاقل‌فریب

                           چیره شد بر ساده‌لوحی‌های من

آن همه نیرنگ و افسون نقش بست

                           در دل بی‌رنگ ناپروای من

عالمی زیباتر از رویای عشق

                           شد عیان در چشم نابینای من

طرفه‌دنیایی پی افکندم که بود

                           خارج از دنیای او دنیای من

                           وان سخن‌گو خنده را سر داد سخت

                                                      بعد از آن افسون و بر خر بست رخت

چون شدم بیگانه با ملک عدم

                           عالمی دردآشنا دیدم همی

خلق را در سهمگین بیغوله‌یی

                           بسته در دام بلا دیدم همی

احتیاج و آز و جهل و کینه را

                           بر جهان فرمان‌روا دیدم همی

آنچه در وهم آید از بیداد و رنج

                           اندرین محنت‌سرا دیدم همی

                           تیره‌تر از دود دوزخ عالمی

                                                      دست فرسود حوادث آدمی

چون شدم زان خواب نار انگیخته

                           در تنی افسرده‌جانی یافتم

همچو خود در کوره‌راه زندگی

                           لنگ‌لنگان کاروانی یافتم

پر ز اشک گرم و آه سرد بود

                           هرکجا چشم و دهانی یافتم

خواستم تا بازگردم زی عدم

                           چون مخالف‌داستانی یافتم

                           کآسمان با پشت‌پایی سهمناک

                                                      با سر افکندم درین تاری‌مغاک

گفت: رو ای بوم نافرخنده‌ رو

                           کاین همایون‌عرصه ماوای تو نیست

رو به بازار دگر بفکن بساط

                           درخور این دکه کالای تو نیست

دل ز شهرستان هستی بر مگیر

                           زانکه شهر نیستی جای تو نیست

نیستی تشریف مردان خداست

                           لایق این جامه بالای تو نیست

                           چون درافتادی به دام زندگی

                                                      جان بکن عمری به نام زندگی¹

1-روح این قطعه از ادبیات خارچی گرفته شده. متاسفانه نام الهام‌دهنده را ضبط نکرده بودم.

.

.

( دیوان-368/69 )

( خاشاک-125/26 )

سرمایه‌ی عشق

دیده گریان،دل غمی،جان سوخته‌ست

                                  عشق ما سرمایه‌ها اندوخته‌ست

اندرین دنیای ناکامی مرا

                                  تیره‌بختی نکته‌ها آموخته‌ست

ظاهرم آبی است آرام،ای دریغ

                                  آتشی در زیر آب افروخته‌ست

آتشی در خشک و تر خواهد زدن

                                  جان من آن دل که از غم سوخته‌ست

هردو در خاکند و از پستی هنوز

                                  چشم اسکندر به دارا دوخته‌ست

1322

.

.

( دیوان-81 )

شوخی

شوخی و مزاحی و لعبت‌گری

                              هست خوش اما نه زیاد ای پری

چون ز مزاح تو برنجد دلی

                              به که خمُش مانی اگر عاقلی

لیک گران‌جان و ترش‌رو مباش

                              بذله‌سرا باش،سبک‌خو مباش

بر لب لعل تو تبسم خوش‌ست

                              خنده‌ی شیرین ز تو،خانم خوش‌ست

.

.

( دیوان-243 )

پیام رادیویی از آسمان

برخی بر آن سرند که در مزر آسمان

                                تابنده‌اختری‌ست کز او بوی جان رسد¹

گاهی به دست موج به گوش زمینیان

                                پیغام آن ستاره‌ی علوی‌مکان رسد

پندارم آنکه پاسخ ما هم به دوش برق

                                زین کهکشان گذشته بدان کهکشان رسد

وانگه به جلوه‌گاه فروزنده‌کوکبی

                                در گوشه‌یی ز بام بلند آسمان رسد

چندین هزار نسل بیایند و بگذرند

                                تا پیک او دوباره بدین خاک‌دان رسد

گیرم که هر دوان به زبان‌های یک‌دیگر

                                یابند راه و تیرا امل بر نشان رسد

آخر بگو که بعد هزاران هزار سال

                                گر این سفینه از دو طرف بر کران رسد

در این درازمدت از آن پیک برق‌سیر

                                دفع کدام شر شَد و جلب کدام خیر²

1-یکی از دانشمندان روسی علایم رادیویی عجیبی را دریافت نمود که می‌گفتند از سیارات بسیار دور(با فاصله‌ی ده هزار سال نوری) مخابره شده است.

2-شَد،به معنی شود(مضارع نزدیک)

.

.

( دیوان-337/38 )

راحتِ زن

راحتِ زن چیست؟ روان باختن

                            هستی خود وقف کسان ساختن

زن چو شود غم‌خور غم‌دیدگان

                            خشک شود اشک ستم‌دیدگان

یاری و دل‌جوییِ بیمار ازوست

                            کیست جز این طایفه بیمار دوست

ناله‌ی محنت‌زدگان یار اوست

                            بردن بار دگران کار اوست

خفته در آن رنج‌بری شادیش

                            بسته به این سلسله آزادیش

دختر من،نفسِ نکویی نکوست

                            آن طرف کار،چه دشمن چه دوست

.

.

( دیوان-245 )

بخت گران‌خواب

دستی به بخت گران‌خواب داده‌ایم

                                  رخت حیات خویش به سیلاب داده‌ایم

گیسوی خویش را مکش از دست ما که ما

                                  آن رشته را به رشته‌ی جان تاب داده‌ایم

باشد که سیرشان کند این نان خشک را

                                  از بندگان گرفته به ارباب داده‌ایم

دین‌داری و امانت و وجدان و شرم را

                                  در راه ملک و خانه و اسباب داده‌ایم

این افتخار ماست که ویران سراچه‌یی

                                  ز اسلاف خود گرفته به اعقاب داده‌ایم

آتش فکن به خرمن خصم ای زبان که ما

                                  تیغ تو را به آتش دل آب داده‌ایم

خرداد1325

.

.

( دیوان-150 )

یار هنرمند خردجو

گرچه عزیزند صفاپیشگان

                          روی مگردان ز کج‌اندیشگان

زانکه درین رشته‌ی پر پیچ و خم

                          نیست گریز از بد و از نیک هم

لیک مجو صحبت بدخواه را

                          بدتر ازو مردم گم‌راه را

یار هنرمند خردجو طلب

                          ور نشود،همدم خوش‌خو طلب

.

.

( دیوان-240 )

بچه‌ی هوو

سخت ازین نکته به فکرت درم

                             بینم اما نشود باورم

کز چه سرشته است دل مادران؟

                             نقش سپیدی و،سیاهی در آن

آتشی از آب خوش انگیخته

                             لطف و شقاوت به هم آمیخته

آنچه از آن،عقل به حیرت‌دَر است

                             بلعجبی‌های دل مادر است

چون سخن از کودک او می‌رود

                             سینه‌ی زن عرش خدا می‌شود

لیک چو بیند سوی فرزند شوی

                             آتش کین سرکشد از چشم اوی

دشمن او کیست درین داوری

                             کودکی افسرده ز بی‌مادری

خاک به کفش پسر او جفاست

                             خار به چشم پسر شو رواست

در برِ زن مرده‌ی فرزند شوی

                             هست سبک‌مایه‌تر از آب جوی

چیست در آن سینه‌ی پرشور چیست؟

                             ظلمت آمیخته با نور چیست؟

.

.

( دیوان-250 )

جهانگیران

سر پیری فلک پیر مرا

                          دختری داده و شیرین‌پسری¹

سال‌ها جستم ازین رشته ولی

                          بود سرشته به دست دگری

                          *          *          *

پنج سال است که بر تارک آن

                          نور بارد ز گریبان سپهر

لیک سالی است که بر دامن این

                          شاخ بادام گل افشانده به مهر

                          *          *          *

دی فریبا به عروسک‌بازی

                          بهر خود طرح نو انگیخته بود

از برادر چو دمی غفلت کرد

                          بزم او جمله به‌هم ریخته بود

                          *          *          *         

عارف‌آیین به برادر نگریست

                          خالی از کین و غضب دختر من

باز شد چیده و برچیده ولی

                          ماند شیرین،گل شیرین بر من

                          *          *          *

کاشکی سینه‌ی مردان بزرگ

                          پاک چون روح فریبا می‌شد

راستی گر حسد و حرص نبود

                          صورت دهر چه زیبا می‌شد

                          *          *          *

ز امپراتوری تاتار و مغول

                          چه به جا مانده؟سیه‌نامی چند

بعد ازین نیز جهان‌گیران را

                          نامکی ماند و دشنامی چند

                          *          *          *

جمع و تفریق جهان تا کی و چند

                          آخر ای مردم کینه‌توز بس‌ست

خاک بر فرق بشر بیخته شد

                          ای شررهای جهان‌سوز بس‌ست

                          *          *          *

پنجه‌ی قهر ستم‌کیشان را

                          کاشکی دست خدا بشکستی

یا که چشم من و امثال مرا

                          از تماشای جهان بربستی

1336موقع حمله به مصر

1-فریبا و فریبرز

.

.

( دیوان-400/01 )

وای از تملق

مام طبیعت که تو را زاده است

                             طبع تملق‌طلبی داده است

شرم و حیا چون شودت پرده‌دار

                             گوید ناموس بقا سر برآر

فطرت زن از غنی و مستمند

                             هست ثنا جوی و تملق‌پسند

چون که تو خودبین شدی و سرگران

                             زی تو گرایند تملق‌گران

وصف جمالت به صد آیین کنند

                             بر تو و اخلاق تو تحسین کنند

چون سرت آکنده شد از عجب و ناز

                             بس درِ ناخوش که شود بر تو باز

تیره شود روح فرح‌ناک تو

                             تیره‌تر از روح تو،ادراک تو

.

.

( دیوان-237/38 )